1. 7,7 BÜYÜKLÜĞÜNDEKİ ZELZELE NE KADAR GÜÇLÜ?
ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu’na (USSG), zelzele yüzey dalgalarının okyanus dalgaları üzere olduğu örneğini vererek, “Bir su kütlesine bir taş düşürdükten çok uzun sonra bile, dalgalar dışarıya gerçek yayılmaya. Birebir şey zelzele için de geçerlidir. Sarsıntının tesirleri çok uzaklarda çeşitli şiddetlerde hissedilebilir.” açıklamasını yaptı.
USSG’ye nazaran, 7,7 büyüklüğündeki sarsıntısı tetikleyen fay hatlarındaki kayma, yaklaşık 75 saniyelik bir mühlet içinde meydana geldi. Türkiye’deki birden fazla insan için, bu sarsıntı muhtemelen bir ile iki dakikalık sarsıntıyla sonuçlandı. Akabinde, zelzelenin oluşturduğu yüzey dalgaları dünyaya yayıldı.
Türkiye’deki zelzelelerin sarsıntısı dünyanın dört bir yanındaki sismometreler tarafından hissedildi.
Kurum, Global Sismik Ağ içindeki sismometrelerin, Kuzey Amerika’daki kıta levhalarının altına yerleştirilmiş bir madeni parayı i algılayabilecek kadar hassas olduğunu belirterek, Kahramanmaraş merkezli zelzeleler Kanada, Alaska, Meksika ve Avustralya’da bile ultra hassas sismometreler tarafından kaydedildiğini açıkladı.
Grafik: Kahramanmaraş merkezli sarsıntılar, dünyanın dört bir yanındaki sismometreler tarafından kaydedildi (USGS).
2. 7,6 BÜYÜKLÜĞÜNDEKİ ZELZELE ARTÇI MIYDI? NEDEN BU KADAR BÜYÜKTÜ?
Araştırmacılar, artçı sarsıntıların ana zelzeleden haftalar yahut aylar sonra devam etmesinin mümkün olduğunu, lakin vakit ilerledikçe büyüklüklerinde ve sıklıklarında azalma olacağını kaydetti.
USGS’ye nazaran, belli bir sarsıntının daha büyük bir zelzeleden evvelki bir “ön şok” olma talihi 15’te bir. Fakat, Kahramanmaraş merkezli sarsıntılarda bu durum kelam konusu olmadı. Bu duruma uygun en yakın tarihli örenek 4-6 Temmuz 2019 tarihlerinde ABD’nin California eyaletinde yaşanan sarsıntılar oluşturuyor. Ridgecrest merkez üslü 6,4 büyüklüğündeki ana zelzeleden, iki gün sonra birebir kentte 7,1 büyüklüğünde bir sarsıntı yaşandı.
Türkiye’de Pazartesi günü 04:15’te Nurdağı yakınlarında meydana gelen 7,7 büyüklüğündeki birinci zelzeleden yaklaşık dokuz saat sonra, 7,6 büyüklüğünde ikinci bir güçlü sarsıntı meydana geldi. Olağanda bu, kolay kolay bir artçı şok olarak kabul edilebilir (olağandışı yoğunlukta olmasına rağmen). Fakat, uzmanlar Türkiye’de yaşanan bu durumun daha karmaşık bir sreç olduğunu söyledi. Pekala neden?
Deprem uzmanı Judith Hubbard, mevzuya ait yaptığı açıklamda, “Bölgedeki zelzele haraitasına haritasına bakarsak ve hem 7,7 büyüklüğündeki hem de sonraki 7,6 büyüklüğündeki zelzeleleri not edersek, iki farklı faaliyet kümesi görürüz: Bu, 7,6 büyüklüğündeki sarsıntının birebir fay üzerinde bir artçı şok olmadığı, bunun yerine güneydeki birinci 7,7 büyüklüğündeki zelzele tarafından tetiklenen farklı bir fay üzerinde ikincil bir ana şok olduğu manasına gelir.”
3. KAHRAMANMARAŞ MERKEZLİ ZELZELELERİ NE TETİKLEDİ?
Türkiye, üç tektonik plakanın bir kavşağı üzerinde oturmasının bir sonucu olarak zelzelelere karşı hayli hassas bir bölgede bulunuyor ve bu da onu yüksek sismik huzursuzluk bölgesi haline getirir. USGS, “1970’den beri, bu bölgede 6 yahut daha büyük büyüklükte sadece üç sarsıntı kaydedildi” diye yazdı. “En büyüğü 24 Ocak 2020’de meydana gelen 6,7 büyüklüğündeydi.” açıklamasını yaptı.
Diğer taraftan, her zelzeleden sonra, USGS bir zelzelesi tetikleyen düzenek hakkında bilgi yayınlıyor. Kurum, 7,7 büyüklüğündeki sarsıntının, yanal olarak birbirine karşı hareket eden iki fay yahut bir doğrultu kayması tarafından tetiklendiği sonucuna vardı. Bu durumda, yerkabuğunun her iki kütlesi de başkasına nazaran sola hareket ettiğinden, “sol yanal” bir doğrultu kayması gerçekleşti.
Grafik: 7,7 büyüklüğünde sarsıntısı başlatan levha hereketlerinin tasviri (USGS).
USGS, Kahramanmaraş merkezli ilgili tüm zelzele aktivitesinin aşağıdaki haritada gösterilen “Doğu Anadolu Fayı sistemi içinde meydana geldiğini” bildirdi.
Doğu Anadolu Fayı boyunca Anadolu ve Arap levhaları kayıyor ve birbirine sürtünüyor. Bu, vakit zaman yıkıcı kaymalarla salınan daima artan gerilimle sonuçlanıyor. (Daha kuzeydoğuda, Arap Levhası, Avrasya Levhası ile Bitlis-Zagros Kıvrımı ve Bindirme Neslinde çarpışarak Zagreb, Alburz ve Kafkas dağlarını oluşturuyor.)
Doğu Anadolu Fayı kapsamında, Arap Levhası yılda yaklaşık 15 milimetre süratle kuzeybatıya hareket ederken, Anadolu Levhası yılda 22 milimetre batı-güneybatı istikametinde hareket ediyor. Ayrıyeten, iki levha birbirine nazaran yılda yaklaşık 15 milimetre süratle hareket ediyor. Lakin, USGS’ye nazaran, 7,7 büyüklüğündeki zelzele sırasında iki kara kütlesi birbirinden üzerinden kabaca 3 ila 3,5 metre kadar kaydı. En büyük kayma ise sarsıntının merkez üssünden yaklaşık 50 kilometre uzakta meydana geldi.
4. SARSINTI ESNASINDA TABAN HANGİ SÜRATLE HAREKET ETTİ?
Bununla birlikte, USSG’ye nazaran zelzele esnasında taban ayrıyeten saniyede yaklaşık 40 santimetre hareket etti.
5. FAY ÇİZGİLERİNDEKİ TANSİYON KAÇ YIL BOYUNCA BİRİKTİ?
USSG’ye nazaran zelzelelerin ne kadar müddettir devam ettiğini anlamak kolay matematik kullanılarak varsayım edilebilir.
Doğu Anadolu Fayı boyunca meydana gelen kaymanın büyüklüğü (3 metre), plakaların birbirine nazaran yıllık hareketine (15 milimetre) bölünebilir. Bu, 200 yıllık gerilim birikimi manasına gelir.
