1. Dünya Savaşı sonucunda 24 Temmuz 1923’te İsviçre’nin Lozan kentinde imzalanan antlaşmaya, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) temsilcileriyle Birleşik Krallık, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Portekiz, Belçika ve Yugoslavya temsilcileri katıldı.
TBMM Hükümetini, İsmet İnönü başkanlığında Dr. İstek Işık Beyefendi ve Hasan Saka’dan oluşan heyet temsil etti.
20 Kasım 1922’de başlayan görüşmeler boğazlar sorunu, kapitülasyonlar, Musul-Kerkük ve Osmanlı Devleti’nin borçları üzere nedenlerden ötürü kesilmesinin akabinde 23 Nisan 1923’te yine başladı.
Görüşmeler sonunda varılan mutabakata nazaran, Suriye sonu 20 Ekim 1921’de imzalanan Ankara Antlaşmasıyla belirlendiği biçimde kabul edildi.
Irak sonunun ileride İngiltere ve TBMM ortasında yapılacak bir görüşme ile belirlenmesine karar verildi.
Yunanistan sonu, Mudanya Antlaşması’nda olduğu biçimiyle kabul edilirken Yunanistan, savaş tazminatı olarak Karaağaç’ı Türkiye’ye bıraktı.
Antlaşmayla Sovyet sonu, Gümrü, Moskova ve Kars Antlaşması ile belirlendiği üzere kaldı, Doğu Anadolu’da bir Ermeni Devleti kurulmasından vazgeçildi.
Kapitülasyonlar Lozan Antlaşması ile kesin olarak kaldırılırken, Bozcaada ve Gökçeada Türkiye’ye bırakıldı. İtalyanlara bırakılan On İki Ada, 2. Dünya Savaşı’ndan sonra İtalya’nın çekilmesiyle Yunanistan’a bırakıldı.
Tüm azınlıklar Türk vatandaşı kabul edildi
Antlaşma uyarınca Türk Devleti’nin hudutları içindeki yabancı okulların Türk kanunlarına uyması, okulların tahsilinin Türk Devleti tarafından düzenlenmesi kayıt altına alındı.
Fener Rum Patrikhanesi’nin yabancı kiliselerle bağ kurmaması koşuluyla Türkiye’de kalması kabul edilirken, azınlıklara verilen ayrıcalıklar kaldırıldı, tüm azınlıklar Türk vatandaşı kabul edildi.
Anlaşmayla İstanbul’daki Rumlar hariç öbür yerlerdeki Rumların Yunanistan’a, Batı Trakya hariç başka vilayetlerdeki Türklerin ise Türkiye’ye gönderilmesi suretiyle iki ülke ortasında nüfus mübadelesine karar verildi.
20 Temmuz 1936’da imzalanan Montrö Boğazlar Kontratı ile de Lozan’da üzerinde en çok durulan başlıklardan Boğazlar konusu tahlile kavuşturuldu.
EN UZUN MÜDDETLİ BARIŞ ANTLAŞMALARINDAN BİRİ
I. TBMM tarafından imzalanan, II. TBMM tarafından onaylanan antlaşmayla, Türkiye Cumhuriyeti’nin bağımsızlığı ve Misak-ı Ulusal, itilaf devletleri tarafından resmen tanındı ve kabul edildi, Sevr Antlaşması geçersiz hale geldi.
Türkiye, savaş tazminatı ödemekten kurtuldu, ülke hudutları Irak sonu hariç aşikâr oldu ve Türkiye açısından I. Dünya Savaşı sona erdi.
Milli Çaba hareketi, bağımsızlık için uğraşan öteki dünya milletlerine örnek olurken Lozan Antlaşması dünyanın en uzun müddetli barış antlaşmalarından biri olarak tesirini bugüne kadar sürdürmeye devam etti.
ANTLAŞMA, 143 HUSUS, ÖNSÖZ VE 4 KISIMDAN OLUŞUYOR
Lozan Antlaşması tek bir metin olmayıp temel antlaşma ile ona ekli on yedi farklı protokol ya da mukaveleden meydana gelmektedir.
143 husustan oluşan temel barış antlaşması dört kısım halinde düzenlenmişti.
1. Siyasal içerikli olan toprak, tâbiiyet ve azınlıklara ait hususlar (1-45);
2. Malî mevzular (46-63);
3. Ekonomik kararlar (64-100);
4. Ulaşım ve sıhhat problemleri (101-143). Antlaşmada tahlili ileriye bırakılan Musul sorunu Türk-Irak hududunun tesbit edilmesi olarak anılmış ve bunun dokuz ay içinde Türkiye ile Büyük Britanya ortasında dostça belirleneceği kararına yer verilmişti (md. 3). Antlaşmanın en önemli kararları şöylece özetlenebilir.
Sınırlar. Trakya’daki Türkiye-Yunanistan sonu Karaağaç Türkiye’de kalmak üzere Meriç ırmağının “talvek”i olarak tesbit edilmişti. İmroz (Gökçeada), Bozcaada ve Tavşan adaları dışında kalan ve isimleri sayılan adalar Yunanistan’a bırakılmıştı. Yunan birlikleri işgal ettikleri İmroz ve Bozcaada’dan çekildikten sonra Türkiye buralarda yerli halkın da kelam sahibi olacağı bir idare uygulayacaktı. Yunanistan Midilli, Sakız, Sisam ve Nikarya adalarında hiçbir deniz üssü ve istihkâm kurmayacaktı (md. 13-14, 5 ve 15. ekler). İtalyanlar’ın Uşi Antlaşması ile geri vermeleri gerekirken işgallerini sürdürdükleri Rodos ve Oniki Ada kendilerinde (md. 15), İngilizler’in 1914’te topraklarına kattıklarını ilân ettikleri Kıbrıs da yeniden onlarda kalacaktı. Fakat ada Türkler’i iki yıl içinde Türk vatandaşlığını kabul edebileceklerdi (md. 20-21). Bunun dışında Mısır ve Sudan’ın da İngiliz egemenliğine geçtiği kabul edilmişti (md. 17). Trablusgarp (Libya) üzerindeki haklardan da vazgeçilmişti (md. 22). Türkiye-Suriye sonu, Fransa ile imzalanmış olan 20 Ekim 1921 Ankara Antlaşması ile belirlenen hudut olarak kabul edilmişti. İskenderun ve Antakya’daki Türkler’in kendi kültürlerini müdafaaları konusunda kelam konusu antlaşmadaki kararlara uyulacaktı.
Boğazlar. Boğazlar’da barış ve savaş devirlerinde denizden ve havadan özgür geçiş aslı kabul edilmişti (md. 23). Bu hususa ek protokole nazaran Boğazlar’dan geçişi denetim etmek üzere bir Türk üyenin başkanlığında İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Rusya ve Sırbistan temsilcilerinden oluşan bir komite kurulacaktı. Amerika Birleşik Devletleri de isterse bu kurula üye olabilecekti. Çanakkale ve İstanbul boğazlarının her iki yakasında belli bir bölge silâhtan arındırılacaktı. Türkiye bu bölgede sayısı 12.000’i geçmeyen bir kuvvet bulundurabilecekti.
Kapitülasyonlar: “Antlaşmayı yapan taraflar, Türkiye’de kapitülasyonların büsbütün kaldırılmasını her biri kendisiyle ilgili olarak kabul ettiğini açıklarlar” biçimindeki 28. unsurun kararıyla Türkiye’de kapitülasyonlar tarihe karışmıştı. Lakin adliyeyi düzenlemek maksadıyla birkaç yabancı uzman beş yıl mühletle Türkiye’de misyon yapacaktı, ama Türk hükümeti bu uzmanların tekliflerini kabul etmek zorunda olmayacaktı.
Azınlıklar: Antlaşmanın 37-44. unsurlarıyla Türkiye’de yaşayan, müslüman olmayan azınlıklara kimi haklar tanınmıştı. Fener Rum Ortodoks Patrikhânesi’nin azınlık sayılan Rumlar’ın temsilcisi ya da koruyucusu olduğuna ait bir karara ise yer verilmemişti. Barış görüşmelerinde Türk tarafı patrikhânenin ülkeden çıkarılması gerektiğini belirtmişti. Ancak sonuçta patrikhânenin “ekümen” (evrensel) olmaktan çıkması ve rastgele bir siyasal misyon yahut rol üstlenmeden yeni Türkiye’nin dinî kurumları ortasında yer alması görüşünde birleşildi.
Mübadele: Ek 6 numaralı protokole nazaran Türkiye’de yaşayan Rumlar’la Yunanistan’da kalan Türkler’den büyük bir kısmı karşılıklı olarak değiştirilecekti. İmroz, Bozcaada ve İstanbul’da bulunan Rumlar’la Batı Trakya’daki Türkler o devirde her iki devletin izlediği siyasete uygun olarak mübadele dışı bırakılmıştı.
